Alfredo Prada Freixedo: conservador restaurador do Museo Nacional e Centro de Investigación de Altamira.
Artigo: A CONSERVACIÓN DA COVA DE ALTAMIRA E DA SUA ARTE RUPESTRE
A cova de Altamira é unha obra maestra da arte universal, testemuño excepcional dunha tradición cultural desaparecida, dunha paixase e dun conxunto tecnolóxico que ilustra, como poucos outros, un período significativo da historia da humanidade. Por elo foi inscrita na lista Patrimonio Mundial da Unesco en 1985.
A cova de Altamira atópase en Santillana del Mar, Cantabria. Presenta un percorrido máis ou menos lineal de aproximadamente 290 metros, ensanchándose nalgunhas zonas como a Sala de Polícromos ou a denominada Gran Sala. Ten o privilexio de ser a primeira cova na que identificouse a existencia da arte rupestre do período paleolítico. Foi descuberta no ano 1868 e a súa arte rupestre no 1879 por Marcelino Sanz de Sautuola e a súa filla María. O hachazgo foi publicado un ano despois na obra “Breves apuntes sobre algunos objetos prehistóricos de la provincia de Santander”, onde Marcelino atribuíu ás pinturas e gravuras ó período paleolítico. A aceptación da autenticidade das pinturas da cova pola comunidade científica prodúsoxe no ano 1902.
Os criterios empregados para a xestión e custodia da cova de Altamira levaron á aplicación dunha serie de medidas tendentes a protección da cova, das súas pinturas e do seu entorno co obxectivo de garantir a súa correcta conservación.
Estas medidas as cales nos referimos englóbanse baixo o concepto de Conservación Preventiva. A Conservación Preventiva defínese como a estratexia de conservación do Patrimonio Cultural que propón un método de traballo sistemático para identificar, avaliar, detectar e controlar os riscos de deterioro de cal quer Ben Cultural, co fin de minimizar ditos riscos, actuando sobre a orixe dos problemas, os cales xeralmente atópanse nos factores externos os propios Bens Culturais.
Efectivamente, as estratexias de conservación teñen como obxectivo a eliminación das causas de deterioro. A única garantía de preservación a longo prazo é mediante o control dos axentes de alteración que produciron a degradación e que poden reactivala nun futuro.
Nunha cova, o ambiente de conservación pódese considerar certamente inestable. A interacción entre os diferentes axentes de alteración (CO2, temperatura, humidade, …) xenera unha dificultade engadida para prever e consecuentemente controlar os posibles danos. Isto é tanto máis importante canto máis inestable é o ambiente de conservación, onde a máis mínima intervención pode producir efectos secundarios irreparables.Para o caso de Altamira as medidas encamiñadas a identificar, detectar e avaliar os riscos de deterioro, así como ir na procura de minimizalos, quedan recollidas no seu Plan de Conservación Preventiva. Iste Plan enténdese como a ferramenta que engloba os medios e as accións necesarias para a correcta conservación da cova e por extensión da súa arte rupestre
Esta metodoloxía de traballo consiste na elaboración dun diagnóstico preciso do estado de conservación que leva a identificar e valorar os riscos de deterioro existentes na cova de Altamira. Todo elo tradúcese na activación dunha serie de protocolos de seguimento e control que teñen como único obxectivo minimizar os ricos garantindo a conservación. Os protocolos que aplícanse actualmente na cova de Altamira enfócanse en controlar e minimizar tres dos factores máis preocupantes para a conservación da cova como son os procesos de deterioro naturais intrínsecos a propia cova, a proliferación de microorganismos e o non menos importante factor antrópico.
O “control de estado de conservación” é como denomínase a un destes protocolos. Supón o primeiro nivel de detección ante posibles alteracións que poden darse no interior da cova. O conservador restaurador do Museo de Altamira realiza visitas periódicas a cova para detectar calquer indicio de alteración ou deterioro que se poida producir. Entre as accións dentro deste protocolo está a disposición dunha serie de “testemuñas” no chan da Sala de Polícromos para detectar posibles zonas de goteo activo con eventuais perdidas de pigmento ou soporte. Esta acción complétase cun seguimento e control de diferentes zonas do teito da Sala mediante a técnica de microfotogrametría de alta resolución que permite medir de xeito obxectivo e preciso as alteracións, rexistrando a súa evolución. A selección destas zonas de control responde a superficies do teito moi sensibles en canto a súa conservación e teñen que ver con procesos de proliferación de microorganismos e/ou procesos de lavado e arrastre de pintura ou soporte.
O seguimento ambiental é outro dos protocolos que realizamos na cova de Altamira. Mediante a colocación das estacións de medición ambiental nas diferentes salas da cova, comprendemos e avaliamos a dinámica ambiental da mesma, atendendo a variables como a humidade, o CO2, a presión atmosférica ou a temperatura. Ademais a medición e rexistro destes parámetros permítenos establecer diferentes niveis que determinan a posibilidade ou non de acceso a cova.
Resumindo, podemos afirmar que os procesos de alteración natural das pinturas e da cova de Altamira existen e continuarán. Estes procesos de degradación foron constantes aínda que lentos, sobre todo despois do colapso da boca da cova fai uns 13.000 anos. Co descubrimento da cova, as intervención antrópicas e as visitas masivas, a degradación reactivouse e incluso acelerouse. Se ben é certo que é practicamente imposible evitar o deterioro, en nosa man está minimizalo mediante a aplicación de medidas encamiñadas ó control e estabilización, medidas como as que na actualidade estanse a desenrolar dentro do Plan de Conservación Preventiva da cova de Altamira.