Lembranzas familiares do Carballiño (III). Vellas historias sobre “El Cisne”

Benxamín Vázquez Gonzalez, Xornalista e escritor.


Botando contas puido ser no ano de 1893, ou no 94, cando se coñeceron polas festas de setembro, os que serían meus avós maternos Feliciana Álvarez Falcón e Benjamín González Sieiro,ese farían axiña noivos. Ela viña dende  Gomaríz (Leiro) seguramente coa compaña doutras amigas, para ir ao baile e ver os fogos da Praza Maior, que organizaba e pagaba o Concello. Quedara orfa de nena e era vinculeira; ben educada, pero tiña un carácter forte e non se deixaba pisar facilmente. Non era da xente que…”Aunque uno los pisotee, nada…no se levantarán […] no tienen posada; mañana se desperezan y se van tan contentos a sus aldeitas”, segundo refería Emilia Pardo Bazán no capítulo XIII da novela “El Cisne de Vilamorta”, queconta unha historia fabulosa e romántica, que acontecera naquela “villita”, O Carballiño, agochada pola autora como Vilamorta.

AVANTAR ACTIVIDADES

En cambio, Benjamín tiña a festa preto da casa, porque os Sieiro, oriundos de Maside, se estableceran maiormente na vila do Arenteiro (ou Avieiro para a novelista). E aínda que a Pardo Bazán xa non se asomara a balconada da casa grande, fronte ao Consistorio, para contemplar naquel 1893 ou 94 o baile e mais os fogos, que describira a súa maneira en “El Cisne”, publicado dez anos antes (xa separada amigablemente do seu home, José Quiroga) o certo é que meu avó -segundo me contou miña nai- nunca víu que se erguera un gran globo de papel sobre os ceos da Praza Maior do Carballiño. Parece que, adrede, a Condesa mesturou as festas da súa Vilamorta coas do San Roque de Betanzos.

A arte da fabulación. Ante todo [vala como inciso], quero salientar que a Pardo Bazán, ao meu entender, era unha maxistral observadora da realidade. Nada tiña que ver coas aristócratas que vivían arredadas nos  seus aposentos, cunha servidume adestrada e unha corte de afagos. Non, nada diso. Ela foi quen propiciou a Asociación “Folk-Lore” de Galicia, seguindo as directrices do seu amigo Antonio Machado Álvarez (Santiago de Compostela, 1848-Sevilla, 1893), pai dos poetas Antonio e Manuel Machado Ruíz, que asinaba os seus escritos co seudónimo Demófilo, para a observación e estudo das tradicións, costumes, lendas, relixiosidade e crenzas populares do país. Por iso, non nos debe extrañar que se cite a esa escritora en estudos etnográficos sobre celebracións populares nas que participou, coma “Os caneiros” (A. Erias, 2008), ou a romaría da Pastoriza (F. Cocho, s/d, pendente de publicación), recollidos nos tomos de “Tempos de festa en Galicia”, coordinados por min.

Igualmente asnovelas de Dona Emilia son tamén froito dunha atenta observación. Non mentía, fabulaba, que é cousa distinta. Tiña a arte creadora de novelar, e así podía dicir “moito máis sobre o ser humano e sobre a natureza, cás graves obras de filosofía, de historia e de crítica”, segundo advirte Émile Zola en “Le Roman expérimental”. En suma, o que pretendía, alén da realidade, era alentar o discernemento crítico do lector, para que distinguise a verdade e a ficción; e mesmo os personaxes reais e os supostos, cubertos todos eles por seudónimos. O certo é que, sen dúbida, O Carballiño é a Vilamorta dos anos 1876-78, tal coma o demostrou, detalladamente, a profesora de Lingua e Literatura Castelá do IES nº1 da vila, Mercedes Taboada Oterino(falecida o pasado mes de xaneiro) nos seus itinerarios sobre “El Cisne”, que se poden ler no blogue da Biblioteca dese centro (BiBlog).

Polo demais, non pretendo ofrecer aquí un estudo sobre o libro, pois iso a min non me compete, senón contar vellas historias que teño oído na miña casa sobre a vinculación da familia Sieiro coa Pardo Bazán e a narración de “El Cisne”.

Quen era o boticario Saturnino Agonde. Os meus tíos Gloria González Álvarez, que era a filla menor de Benjamín e Feliciana, e o seu home Jesús Rodríguez Rodríguez, teniente coronel de Cabalería, fillo do médico Arturo Rodríguez Sieiro, coñecían ben a novela, e non tiñan dúbidas en identificar, en boa medida, ao boticario Saturnino Agonde coma unha caricatura novelesca do farmacéutico Benigno Sieiro González, establecido daquela no Carballiño.

Cómpre salientar que a novelista advirte que ao Casino de Vilamorta non ía ninguén, pois nel “apenas solían juntarse a diario más que las ratas y las polillas, entretenidas en atarazar el maderamen”. En cambio os centros de reunión máis frecuentados eran as dúas boticas, antitéticas e tamén antagónicas, que “se habían declarado la guerra a muerte” […]. La botica de Agonde, liberal e ilustrada, decía de la botica reaccionaria (a de Doña Eufrasia) que era un foco de perpetuas conspiraciones […] donde […] se preparaban con suma diligencia fornituras para una partida carlista que jamás llegó a echarse al campo”. Pola contra, dende estoutra, acusábase á da competencia “como punto de cita para los masones, [e nela] se imprimían libelos en una imprentilla de mano”. En suma, “los tertulianos liberales calificaban a los otros de lechuzas, mientras los reaccionarios daban a sus contrincantes el nombre de socios del Casino de la Timba” pola súa afección a xogar ao tresillo. E é verdade que na familia Sieiro houbo magníficos expertos nese xogo, considerado coma unha especie de xadrez da baralla, moi distinto doutros máis azarosos coma o poker, o julepe ou as sete e media.

Curiosamente a Pardo Bazán sitúa as dúas boticas onde estaban realmente daquela, moi próximas: a “liberal e luminosa” de Saturnino Agonde, no inmoble número 2 da rúa do Comercio (que anos despois se chamaría de Tomás Mosquera), e a “reaccionaria e lúgubre”, da Eufrasia, nos soportais da Praza Maior, na planta baixa da casa de José Quiroga, o seu marido, un home moi tradicional e conservador, que non estaba de acordo con ela, por abandonar o estilo realista, a prol do Naturalismo máis descarnado e atrevido. Por iso se separaron. O certo é que ese local, que a autora describe tan despectivamente, vén a ser o mesmo no que estivo a droguería do Pallón,  antano farmacia  de Cesáreo López Pinal.

É probable que, para crear o personaxe novelesco do boticario Agonde, a escritora mesturase, en boa medida, os caracteres dos irmáns Benigno e Juan Siero González (tíos do meu avó Benjamín) que ela coñecía ben. Sobre todo, dona Emilia apreciaba a obra filosófica de Juan, que foi quen introduciu o krausismo en Galicia; era director do Instituto de Bacharelato en Ourense e estivera nos seus anos mozos en Madrid, onde montou unha academia con Nicolás Salmerón, decidindo daquela colgar os habitos de diacono e mesmo, segundo dicían algúns sen probas acreditadas, solicitara o ingreso na Masonería. Tiña publicados numerosos estudos sobre Psicoloxía, Lóxica, Ética e Metafísica, e a novelista animouno a facer algún traballo de teoría etnográfica, conseguindo que colaborara no tomo da Biblioteca de las tradiciones populares –editado por Antonio Machado Álvarez- sobre “Folklore Gallego. Pardo Bazan y otros” (Sevilla, 1884), onde publicou o artigo, “Concepto trascendental del Folklore”.

Unha visita ao Pazo de Banga e outra vella historia. Aínda que dende neno oira na casa anécdotas sobre El Cisne de Vilamorta, non lín o libro ata o verán do ano de 1987, cando me dispuxen a grabar o programa titulado “Na vilaviva do Carballiño”, para a serie “Galicia inédita” da TVG, dirixida e guionizada por min. Concretamente nese espazo, ao recoller as imaxes máis actuais e puxantes da vila, pretendía evocar a Emilia Pardo Bazán coma unha maxistral e ilustre novelista en castelán, que describiu atinadamente aquela viliña, pero de profeta tiña pouco, pois a chamou Vilamorta, e os mortos non resucitan, agás por un milagro inexplicable.

Nese verán do 87 fun visitar ao alcalde Argimiro Marnotes Rodríguez, que chamou a Miguel Anxo Fernández, para que procurase ver como podía entrar co cámara no Pazo de Banga (de las Vides, na novela) que fora propiedade de José Quiroga, e onde seguramente dona Emilia escribira “El Cisne”, entroutras narracións. De seguido, Miguel Anxo e mais eu fumos ao Pituxo, onde estaba Paco Chao, de neno Paquiño o de Telegrafos, con quen xogara moito na Praciña de Retortillo (hoxe en día de Pardo Bazán), e mesmo pasaramos horas lendo tebeos e contos de Roberto Alcázar y Pedrín, El Jabato, El guerrero del Antifaz… dentro da oficina para a recepción e envio de telegramas. Dabase a circunstancia de que o Paco tiña a chave para que puidesemos entrar no Pazo, daquela xa moi ruinoso, pero ainda así, captamos planos da fonte que agromaba auga no patio, e subimos ao primeiro andar, onde había unha mesa longa con caixóns, de madeira de castaño.  Seica agora a maleza invadiuno todo, caeu o tellado e xa non queda nada, só as paredes.

Rematada a gravación fun a casa das benjaminas, paraveras miñas tías Maruja, Jesusa e Gloria, a viuva de Jesús Rodríguez, que por certo quedara un pouco deprimida e acabadiña, des que finara o seu home e curmán. Díxenlles o que viñamos a facer ao Carballiño, e volvín a falar     –sobre todo con Gloria- da Pardo Bazán e de “El Cisne”.

Curiosamente o profesor Xulio Francisco Ogando Vázquez, -que de rapaz fora compañeiro de Jesús nos xesuítas de Vigo e nos anos 40 coincidira con el en Lugo- era un lector incansable de periódicos, e avisaba a miña tía Gloria do que eu escribía, mesmo con seudónimo:

Gloriña, liches no ‘Ideal’ a entrevista que lle fixo o teu sobriño a Otero Pedrayo”?; “viches o que asinou como B. Carballiño na revista Outeiro”?; “sabes que lle dedicou unhas “Páxinas abertas” a Teresa, a irmá de Castelao?. Pois vouchas levar, para que as vexas”.

Todo iso alentaba a Gloria a superar, en boa medida, a depresión e os seus prolongados tempos de silencio, falando comigo confiadamente. E así,  volveu recordar que a Condesa supostamente tratara con certo desprezo á familia do seu sogro, ao escribir sobre a xente de Vilamorta, sen dar nesta ocasión tantas queixas. O certo é que xa oira falar diso a Gloria, diante do seu home, e este permanecía calado, sen asentir nin negar nada, coma quen di que ninguén pode escoller a familia onde nace, cos seus claros e obscuros, vantaxes e desvantaxes. Concretamente, as malas linguas dicían que eran prestamistas e un pouco avaros.

Cómpre lembrar tamén que o matrimonio Rodríguez-Sieiro, coñecido polo alcume herdado de “os estorniños”, e mais a súa numerosa familia, tiñan dúas casas contiguas no espazo aberto á dereita do Concello, onde  a Pardo Bazán desenvolve diversos capítulos da súa narración.  Por alí andaba e vivía, nos anos de 1876-78, o principal protagonista da novela, o poeta romántico Segundo García, licenciado en Dereito que asinaba os seus escritos co seudónimo de El Cisne de Vilamorta, sen ter ningún interese polo exercicio da súa profesión académica, nin tampouco querer auxiliar ao seu pai, que era avogado, “en el despacho de sus tortuosos pleitecillos”.

Con todo, nada ten que ver “El Cisne” nin as súas dramáticas circunstancias coa familia de Jesús Rodríguez, aínda que dona Emilia quizais puido construir certas hipérboles da novela pensando na Casa dos “estorniños”. O vello avogado García facilitou estudos de rango universitario aos tres fillos varóns, grazas a “préstamos usurarios y sórdidas privaciones”; pero as súas fillas “pasaban el día correteando por huertos y maizales, medio descalzas, sin ir siquiera a la escuela de Leocadia por no adecentarse un poquillo”.E osSieiro González, Benigno e Juan, eran homes ilustrados, mentres as súas irmás, Gertrudis e Jesusa, avoas respectivamente das benjaminas e de Jesús eran analfabetas. No salón do segundo andar da Rúa Mosquera, 37, onde viviamos, penduraba un retrato ovalado de Gertrudis, con grandes dimesións, e miña nai decía que “a pobre, pese as apariencias de señora distinguida, non sabía ler nin escribir”. Seica o tratante adiñeirado de Maside, Sieiro, quixo dar carreira aos fillos, pero non se preocupou de que as fillas fosen a escola.

Naturalmente, a Pardo Bazán, adiantada feminista no seu tempo, pon en evidencia na novela ese abandono do que eran obxeto as mulleres, dende a infancia; ademais de dar testemulo do caciquismo exercido por certos  señoritos “vilamortanos”, mais iso non é unha cuestión a abordar neste artigo.

Remato xa cunha referencia ao que sería amante e amado de dona Emilia, o novelista Benito Pérez Galdós, quen no libro “El equipaje del Rey José” di o seguinte: “¡Si en la historia no hubiera más que batallas; si sus únicos actores fueran las personas célebres, cuán pequeña sería!. Está en el vivir lento y casi siempre doloroso de la sociedad, en lo que hacen todos y en lo que hace cada uno. En ella nada es indigno de la narración, así como en la naturaleza no es menos digno de estudio el olvidado insecto que la inconmensurable arquitectura de los mundos”.


Outros artigos de Benxamín Vázquez :

Lembranzas familiares do Carballiño (II). Naquel Grupo Escolar

Lembranzas familiares do Carballiño (I): Visto dende a nosa casa

Alen das lembranzas familiares (I): Atando cabos.