Avelino Muleiro García :
-Licenciado en Filosofía pola Universidade de Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
Estamos á porta de entrada das festas de Noiteboa, aninovo e Reis. No seu conxunto constitúen as festas de Nadal. Para a gran maioria do mundo occidental son festas de ledicia, entusiasmo, bulicio e… consumismo excesivo, aínda sabendo que consumir non soluciona os problemas que durante o ano ameazan a unha sociedade que bordea a vertixe de caer no baleiro económico e laboral. Pero non para todos son momento de ilusión e de entusiasmo, porque todos somos conscientes de que existen persoas para as que estas datas se lles envolven nunha tremenda tristeza, tentando superar situacións de soidade e nostalxia pola perda dalgún ser querido, por unha grave enfermidade familiar ou por algunha desas infaustas circunstancias que nos depara a vida.
Ao longo destas festas, cidades e vilas, fascinadas pola tiranía da moda ornamental, transmútanse con fachenda en exposicións interinas de rúas, prazas, bulevares e xardíns engalanados con atavíos espectaculares; e tampouco faltan figuras facilmente recoñecidas, dada a súa tradición milenaria, que pugnan en constante retesía por acadar un lugar promimente no interior dos beléns instalados en centros públicos e privados. María, Xosé, o neno, a mula, o boi, os pastores, as ovellas, os Reis, Herodes, cans, gatos, galiñas… poboan o recinto do belén, nalgún caso coas figuras en incesante dinamismo.
Moitas persoas, tratando de combater a persistente ameaza da apatía cotiá, caen rendidas á fascinación dos arcos colgantes, engastados con miles de bombillas led, escintilantes a ritmo de vilancicos e ton multicolor, mentres miran abraiadas os bonecos de papá Noel, vestidos con abrigo, gorro e calcetíns vermellos, pero con sacos verdes ás costas ateigados de desexos e agasallos que provocan en máis dun espectador a repentina mostra de seductoras expectativas e de cándida tenrura. Desde un tempo para acá, o Nadal logrou un pulo importante no interese e costumes da cidadanía, habilmente recaudado pola clase política que non escatima esforzos en programar actividades e en embelecer cada recuncho urbano coa mellor estética posible. Incluso algúns dirixentes políticos se retan entre si por liderar ese reto.
A parafernalia na que se baten estes desafíos xactanciosos revístese de aderezos propios dunha tradición milenaria, con aportes orixinais das tecnoloxías modernas e con certa pincelada da elegancia imperante do momento. Estes son algúns deses elementos icónicos cos que nos atoparemos en calquera vila ou cidade do hemisferio boreal. No austral, dada a época estacional, a iconografía é diferente.
Iconografía do Nadal: beléns ou nacementos, árbores, figuras, cantos, etc.
Despois de tantos anos de historia, gran parte dos elementos actuáis do espírito do Nadal teñen a súa orixe icónica no pasado. Cómpre lembrar que as primeiras Saturnais romanas se celebraban á luz de velas e fachos, polo fin do período máis escuro do ano e o nacemento do novo período de luz, ou nacemento do Sol Invictus, 25 de decembro, coincidindo coa entrada do Sol no solsticio de inverno.
1.- Beléns ou nacementos. É un elemento emblemático destas festas. O primeiro belén da historia foi o de san Francisco de Asís, en Rieto, no ano 1223, despois de regresar de Terra Santa. Era un belén vivente no que participaron gandeiros, agricultores, relixiosos e veciños desa cidade do centro de Italia. Nese belén aparecen a mula e o boi, que non se mencionan nos evanxeos canónicos, pero si nos apócrifos. Actualmente, eses animais aparecen en case todos os beléns.
2.- Árbores de Nadal. O abeto é sinónimo de árbore de Nadal, adornado de grilandas, luces, anxeliños, piñas, zapatos, bólas, acios de froito de acivro…e rematado na cima coa estrela de Belén en forma de cometa. A árbore simboliza a vida de Xesús, e a súa inclusión nas festas de Nadal procede do norte de Europa, pero tamén de Alemaña, país considerado o berce do protestantismo, un cristianismo radicalmente iconoclasta. Exportouse posteriormente a América.
A devoción polas árbores vén cargada de diversas mitoloxías e relixións antigas. Na cidade sueca de Upsala, había un bosque sagrado no que as árbores estaban consideradas como divinas. Os lituanos, que non se converteron ao cristianismo ata finais do século XIV, eran extremadamente respectuosos coas árbores, ás que rendían culto nos bosques sagrados próximos ás súas casas; e quen cortase unha rama deses bosques morrería de repente como castigo, porque o consideraban pecado.
Existen investigacións que demostran como moi probable que os bosques sagrados foron os máis antigos santuarios teutónicos. Tal veneración había por parte dos antigos xermanos que quen se atrevese a descortizar unha árbore viva era condenado, de conformidade coa leí, a cortarlle o embigo ao culpable; logo, cravábano á parte da árbore que descortizara, obrigándoo a dar voltas ao tronco para que quedasen os seus intestinos enrolados á árbore. A intención do castigo era reemprazar a codia morta da árbore por un substituto vivo tomado do culpable. Era vida por vida; a vida dunha persoa pola dunha árbore. Ese respecto ás arbores herdárona os seus descendentes actuáis, os xermanos alemáns, que seguen facendo ostentación desa tradición.
En varios países europeos, como Francia, Rusia, Alemaña, Inglaterra, Italia… as familias adoitan plantar unha árbore cando nace un fillo, porque cren que a vida da nova criatura irá unida á vida da árbore. Este respecto e veneración á árbore por parte dos países do Norte e centro de Europa pode ser o fondo xustificativo da súa presenza icónica no Nadal.
3.- Luces. Representan as velas que se utilizaban nos primeiros tempos do cristianismo, e tamén simbolizan a Cristo como luz do mundo. Non falta quen as interpreta como símbolo do Sol Invito dos romanos. En Exipto e en Siria o ritual do Nadal era importantísimo. En Exipto representaban ao recén nacido Sol pola imaxe dun neno, que o presentaban en público para que o adorasen. Crían que a Virxe Celeste -venerada polos semitas- era a virxe que paría un fillo, o Sol, o 25 de decembro. Nas festas Saturnais decorábanse as casas con plantas e acendíanse velas para celebrar a nova vinda da luz. Actualmente as luces son a icona estrela destes últimos anos nas celebracións do Nadal no mundo.
4.- Figuras: Os beléns máis básicos teñen a María, Xosé e Xesús como protagonistas. Logo, cada cultura foi introducindo do seu imaxinario, imaxes, personaxes e símbolos aparte dos clásicos animais: boi, mula, ovellas, camelos… que aparecen nos evanxeos sinópticos.
5.- Vilancicos: cancións populares (o seu nome provén da vila), de carácter profano, aparecidas en España e Portugal; máis tarde, entre os séculos XV e XVII, pasaron a Latinoamerica e, co paso do tempo, asociáronse ás festas navideñas.
6.- Agasallos. Os romanos, lembrando a antigos rituais, facíanse agasallos nas celebracións saturnais entre amigos e familiares.
7.- O vermello impera, ditatorial e descarado, por todas partes: prendas e complementos de vestir, adornos, escaparates, ribetes e envoltorios de papel de agasallo… Mesmo as mascotas desfilan garbosas polas rúas, empavesadas con pamelas e traxes vermellos de deseño nun intento de agarimo extremo por parte dos seus propietarios ao tratar de humanizalas. E non pode faltar en cada domicilio a flor de pascua, Euphorbia pulcherrima, coas súas múltiples variedades. A presenza do vermello en toda a ornamentación e decoración do Nadal vai asociada á paixón, á enerxía, á calor, á afectividade, ao amor, ao éxito, ao poder, á felicidade… Psicoloxicamente, o vermello vai unido á espontaneidade, á autonomía e á extroversión que se dispara nestas datas.
Non obstante, todo ese torrente de luz que asolaga as cidades e vilas deste país non creo que repercuta nos receptores da mente humana para iluminala, ilustrala e vigorizala. A Ilustración do século XVIII era sinónimo de luz, de aí a súa denominación de século das luces. Aquela luz, que non inzaba de fotóns as cidades como agora, si iluminaba as mentes, como deron testemuña dela Kant, Rousseau, Voltaire, Montesquieu, Hume… Xa veremos cantas mentes van saír iluminadas a finais do Nadal con tanta luminaria nas rúas. Porque non hai que confundir o que ilumina co que ofusca.
Historia do Nadal
A orixe
A historia destas festas de Nadal ten un longo percorrido que non resulta tan doado de entender dadas as peripecias e dificultades que aparecen no seu camiño. O primeiro é saber cal é a orixe e o significado destas festas. Desde cando se celebran e por que se lles coñece tamén como “pascuas” (gran parte das felicitacións do Nadal resúmense nesta expresión: felices pascuas).
Os primeiros datos sobre a celebración do Nadal apuntan ao século III, por parte dos primeiros cristiáns que celebraban nas catacumbas a Natividade de Xesús de Nazaret. Con Constantino, o primeiro emperador romano que legalizou o cristianismo no ano 313 mediante o edito de Milán, as celebracións navideñas saíron ao exterior e lograron expanderse polo Imperio Romano.
O nome de pascua provén dos xudeos. Estes celebran a pascua (Pesaj) como a data da liberación do pobo hebreo da escravitude de Exipto, como relata o libro do Éxodo. Esa pascua hebrea coincide sempre no mes de abril do calendario gregoriano. O cristianismo celebra catro pascuas, ou grandes festividades relixiosas: Navidade, Epifanía -Reis- (6 de xaneiro), Resurreción e Pentecostés.
Os primeiros cristiáns celebraban o nacemento de Xesús o día 6 ou 7 de xaneiro. A partir do século IV, a Igrexa traslada a data do 6 de xaneiro ao 25 de decembro, que era a data na que o Imperio Romano celebraba as Saturnais (festa rural que duraba sete días) para así eliminar esa festa pagá. Ademais, coincidindo co solsticio de inverno, Roma celebraba a festa do Sol Invito, pois os días empezaban a medrar grazas á presenza do Sol. Outra relixión relacionada co nacemento do Sol Invencible, o 25 de decembro, era a da deusa Mitra, unha relixión que era gran rival do cristianismo.
Como esas relixións celebraban o nacemento do Sol o 25 de decembro, ás que adoitaban asistir e nas que participaban os cristiáns, os doutores da Igrexa católica decatáronse de que esa data tiña que ser a do Nadal, e a festa da Epifanía pasaba ao 6 de xaneiro. Esa orixe pagá do Nadal, o 25 de decembro, aparece implícita en santo Agostiño, animando aos cristiáns a non celebrar o día solemne do 25 de decembro en deferencia e respecto ao Sol, como fan os pagáns, senón a quen fixo o Sol. Parece, pois, incuestionable que a data elixida do 25 de decembro pola Igrexia católica tivo como finalidade transferir a devoción ao Sol dos pagáns á do fundador do cristianismo.
Problemas respecto ás datas do nacemento de Xesús. Só dous evanxelistas –Lucas e Mateo- fan referencia ao nacemento de Xesús. Nin Marcos nin Xoán aluden ao nacemento. Si hai alusión nos evanxeos apócrifos, onde se fala de san Xosé como carpinteiro, dos animais que lle deron calor ao neno en Belén, dos Reis de Oriente…
Ata o século XVI, o calendario vixente era o calendario xuliano, implantado polo emperador Xulio César no ano 45 a. C. Ata daquela, os anos rexíanse pola fundación de Roma (Ab urbe condita, de Tito Livio), ano 753.
O monxe medieval do século V, Dionisio o “exiguo”, quixo cambiar o calendario Diocleciano, correspondente á etapa dos mártires, por un calendario cristián que comezaba a conta co nacemento de Cristo. E tomou como referencia a Pascua de resurrección como propuxera o concilio de Nicea no 325. A partir de aquí quixo reemprazar os anos dioclecianos, que se usaban nas táboas de Pascua, por outros que confecionou el mesmo. Pero equivocouse na data do nacemento de Cristo, porque ao datar a morte de Herodes I, que perseguiu aos nenos menores de dous anos, colócaa catro anos antes de nacer Xesús. Dionisio sitúa o nacemento de Xesús no ano 754 desde a Fundación de Roma, cando debería facelo no 748.
O historiador xudeo Flavio Josefo sitúa tamén a morte de Herodes I no ano 754 AUC (Ab urbe condita), catro anos antes de nacer Cristo. Polo tanto, está case admitido por todos os estudosos deste tema que Cristo naceu o ano 4 antes de Cristo.
E hai outro problema, que se refire ao mes do nacemento de Xesús; aténdose aos evanxeos, segundo Lucas, o anxo Gabriel comunícalle a Zacarías que a súa muller, Elisabet, ía quedar embarazada. Seis meses despois, o anxo visita a María e dille que vai concibir un fillo que se chamará Xesús. Pois ben, botando contas, entre o nacemento de Xoán Bautista, fillo de Zacarías e de Elisabeth, que tería lugar 280 días despois da aparición de Gabriel a Zacarías (tendo en conta o mes de agosto, que lle tocaba a Zacarías coidar do templo), sería entre o 19 e 20 de abril, Xesús nacería seis meses depois, é dicir, entre setembro e outubro. Esta tese aválana varias circunstancias:
1.- O que di o evanxeo de Lucas sobre os pastores, que tiñan os rabaños á intemperie (non podía ser inverno).
2.- César Augusto obriga a censarse (non pode ser en inverno cando a xente se ten que desprazar).
Os calendarios: xuliano e gregorino
No ano 1582 aparece o calendario gregoriano, impulsado polo papa Gregorio XIII, que substitúe ao calendario xuliano, cumprindo a proposta do concilio de Trento (1545-1563). No concilio de Nicea decidiuse que a Pascua se tiña que celebrar o domingo seguinte ao plenilunio do equinoccio de primavera no hemisferio norte (e de outono no hemisferio sur). Pero co paso dos anos, o desfase entre o cálculo do ano trópico no sistema xuliano (365 dias e 6 horas), que incluía un ano bisesto cada catro, orixinou un desfase de algo máis de 11 minutos (xa que o ano ten 365 dias, 5 horas, 49 minutos e 12 segundos). Dese modo, entre o concilio de Nicea, 325, e a implantación do calendario gregoriano, 1582, había máis de 10 días de error. Pois ben, o calendario gregoriano modificou a regra dos anos bisestos establecendo unha excepción: que os anos que sexan divisibles por 100 non sexan bisestos, con excepción dos divisibles por 400 que si o serán.
No calendario xuliano marcouse o solsticio do inverno o 25 de decembro, considerándoo como a natividade do Sol, ao comprobar que a partir desa data os días empezaban a medrar.
Celebracións paganas adaptadas ao cristianismo: saturnalias, Sol Invito, Mitra…
Saturnalias: Eran celebracións paganas, asumidas polo cristianismo nas festas do Nadal, que incluso se celebraban nos carnavais. En Roma celebrábanse no templo de Saturno, no Foro romano. Eran épocas nas que a totalidade da poboación se entregaba á alegría, ao bulicio máis extravagante e ás paixóns máis sombrías, atopando a satisfacción que non se lles permitía no resto do ano. Aquelas explosións de desexos humanos reprimidos derivaban en orxías e condutas absolutamente irracionais. Celebrábanse en decembro e a xente supoñía que era o momento de conmemorar o feliz reinado de Saturno, deus da semente e da agricultura. Ben se poderán relacionar estas saturnalias romanas co bulicio, as comidas, a diversión, a esmorga…mesmo certos comportamentos grotescos, das nosas festas.
Un dos costumes deses festexos era o cambio de rol social. Durante as Saturnais cambiábanse os roles dos amos e dos escravos. Os amos obedecían aos escravos e servíanlles a comida na mesa, como facían ao longo do ano os escravos cos amos. Tamén se podía mentir. Ambos hábitos se reproducen na actualidade o 28 de decembro, día dos inocentes, no que se permite mentir e, nalgúns centros sociais e educativos, se nomea a un alumno ou a un tutelado como director, xefe ou rei por un día.
Sol Invito: Era recoñecido como o Deus sol, por Mitra e outros nomes. Era o deus da luz, que sería sustituído por Cristo no cristianismo e que representa a luz do mundo. A proliferación da lucería do Nadal está relacionada, probablemente, con ritos doutras crenzas relixiosas, primordialmente orientais.
Mitra: Divindade importada por Roma do mundo persa e da India. A súa relixión apoiábase nos misterios. Non tivo boa acollida no Imperio Romano, pero o cristianismo apropiouse posteriormente dos seus templos para levantar igrexas.
As nomenclaturas de Nadal: Papá Noel, Santa Claus, San Nicolás.
Papá Noel (papá de Nadal), Santa Claus ou San Nicolás son nomes diferentes para nomear a San Nicolás, identificado como Nicolás de Bari, un bispo do século III-IV, nacido en Licia, na actual Turquía, do que se conta moita xenerosidade e milagres. Seica resucitou a rapaces que foran asasinados, repartía ouro ás persoas necesitadas, etc. Desa maneira naceu o mito de relacionalo cos agasallos, recobrando a antiga relación coas Saturnais onde se facían agasallos.
O nome de San Nicolás foise traducindo ás distintas linguas e sempre en relación coas festas do Sol Invito. En España tomou o nome de Papá Noel, derivado de Francia. Noel fai referencia a “Navidade”, a “Natal”… Papá de Nadal.
No século XVII os holandeses ao fundar Nova Amsterdam (despois Nova Iorq) levaron alí os seus costumes, entre eles o de Sinterklaast, patrón de Holanda, que máis tarde se deformou na pronunciación de Santa Claus. Escritores do século XIX e XX acabaron de popularizalo. A mediados do século XIX, de America pasou a Inglaterra e de Inglaterra a Francia, de onde copiou España. Na actualidade colócase no Polo Norte vivindo entre duendes e arrastrado por un trineo e un saco chego de agasallos.
Onde está o espírito do Nadal?
Baixo o imperio dominante da estética frenética na que se envolve este coloso carrusel multicolor, o espírito do Nadal parece languidecer secuestrado nos zulos do consumismo, do hedonismo e do caos dietético. A liturxia saturnalia, aplicada nos nosos festexos, pretende expulsar da intelixencia a sensatez e desprazar do seu culto a continencia emotiva. Porén, os fundamentos cristiáns que subxacen neste fenómeno sociolóxico global semellan desvanecerse, debilitarse e decaer. O laicismo parece instalado no ritual navideño oficial ata o punto de que determinados moventos sociais e certos grupos ideolóxicos pretenden cambiar o nome de Nadal polo de solsticio hiemal. Neste contexto, o transfondo cristián das nosas festas navideñas parece estar demasiado afastado das grandes ostentacións publicitarias, onde as referencias ao nacemento de Xesús de Nazaret, os cultos relixiosos e os valores autenticamente navideños non deixan de ser meros convidados ocasionais. Soamente a nivel persoal se pode achar o transfondo relixioso tradicional desta efemérides. Non minguaría, non obstante, a ilusión nin restaría brillantez a estas celebracións realmente sublimes un chisco de racionalidade e unha mínima dose de tradición para compensar tanta hipérbole decorativa.
Pero, a pesar de todo, Bo Nadal!
—————————————————————————————————
Outros artigos de Avelino Muleiro
Artigo: ” O cerebro humano, esa caixa negra da nosa conduta “
Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (II) “
Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (I) “
Artigo: ” Pienso, luego Resisto “
Artigo: ” Da caverna platónica á nova Barataria “
Artigo: ” A linguaxe, instalada no idiolecto e na evolución social “
Artigo: ” Viaxe polas entrañas da hermenéutica “
Artigo: “A xustiza, entre o veo da ignorancia e a Intelixencia Artificial “
Artigo: ” Malos tratos e crueldade “
Artigo: ” Movementos feministas e ideoloxía de xénero “
Artigo: ” Dereitos humanos e dereitos dos animais “
Artigo: ” Violencia patolóxica “
Artigo: ” Posmodernidade e medios de comunicación “
Artigo: ” A ilusión da eterna xuventude e da inmortalidade: pode ser reversible o envellecemento? “
Artigo: ” Filosofía Médica (II): A historia da medicina e os seus retos actuais “
Artigo: ” Filosofía Médica (I) :Relación da medicina coa filosofía e coa ciencia “
Artigo: ” De quen son os fillos? “
Artigo : ” O Poder da Intelixencia Emocional “
Artigo : ” Devalo da Galicia interior “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( II ) “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( I ) “
Artigo : ” Negacionismo e represión social “
Artigo : ” Reclamos tóxicos “
Artigo : “ Ditame aberto ás ideoloxías (II) “
Artigo : ” Ditame aberto ás ideoloxías (I) ”
Artigo : “ Crise de Valores “
Artigo : ” A paz perpetua ”
Artigo : ” Científicos, expertos, médicos e filósofos “
Artigo : ” Regreso ao futuro “
Artigo : ” Parte de guerra ”
Artigo : ” Mario Bunge, embaixador do Carballiño ”
—————————————————————————————————–
Curriculum de Avelino Muleiro García
-Licenciado en Filosofía pola Universidad dee Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
-Profesor do Instituto Ausias March (Barcelona) no curso académico 1968-69.
-Profesor de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela nos cursos 1970-71 e 1971-72.
-Subdirector Xeral de Bacharelato da Consellería de Educación da Xunta de Galicia (1986 e 1987).
-Fundador e presidente do partido político Nacionalistas de Galicia (NG).
-Co-fundador e actual presidente do Grupo Aletheia de Filosofía.
-Fundador e actual Director do Instituto de Estudios Carballiñeses.
-Director da revista Ágora do Orcellón.
-Presidente da asociación Álvaro das Casas.
-Vocal da asociación Amigos da Universidad de Vigo.
-Membro do consello de redacción do boletín Tres Campus (Amigos da Universidade de Vigo).
-Membro cofundador da Táboa da historia de Galicia.
Obras
Colaborador semanal de Diario16 (desde finales dos ochenta e comenzos dos noventa).
-Colaborador semanal de Atlántico Diario, durante cinco anos, co logotipo El Surco (en castellano) e Xermolo (en galego).
-Publicou traballos da súa especialidade (Nietzsche, Wittgenstein, Lóxica…) en libros e revistas filosóficas.
-Colaborador en libros e revistas culturales (Festa da palabra, Encontros coa tradición. Conversas no Ribeiro, Tres Campus, Verbas aos mozos galegos, de Álvaro das Casas -en edición facsímile-, O Manifesto UCRA, de Álvaro das Casas –edición facsímile-, etc).
-Prologuista de varios libros (Nomes do Ribeiro -de Frutos Fernández-, Os nomes beiramariños –de Gerardo Sacau–, Mar adiante, as Xeiras dos Ultreias, etc).
-Coordinador do libro Homenaxe a Neira Vilas e a Balbino, o neno labrego.
