Avelino Muleiro García :
-Licenciado en Filosofía pola Universidade de Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
Se París ben vale unha misa, Viena ben merece unha viaxe, aínda que sexa en inverno. Un día na capital do antigo Imperio Austro-húngaro dá para moito, pero tamén para moi pouco no caso de querer entrar en contacto cos seus impresionantes monumentos e coa súa historia cultural, en especial filosófica e artística, que a acugulan de beleza. Viena está para vela en confidencial diálogo co seu recente pasado, procurando conciliar coa maxia da nostalxia a tradición coa modernidade, pero afastada da aparencia anacrónica coa que se revisten outras cidades europeas.
Para visitar unha marabillosa cidade como Viena é preciso unha boa dose de coñecementos históricos, nos que nunca falta unha mestura entre realidade e fantasía e unha gran cota de ficción. A ciencia explica como a memoria pode chegar a ser traizoeira, non só porque esqueza con facilidade, senón porque pode confundir escenas imaxinadas coa mesma realidade. Eu non sei que proporción hai de realidade e de ficción no que vou narrar.
O 28 de decembro cheguei a Viena, capital do Imperio austriaco durante o curto periodo de vixencia do Estado Austrohúngaro e a actual capital de Austria. O día estaba cuberto de mestas nubes e a temperatura máis que fría era xélida. O santoral católico marcaba a festividade dos santos Inocentes, día propicio en España para engatusar, finxir e enganar aos amigos e coñecidos. E por que non tamén en Viena?
Desde o aeroporto vienés, Schwechat, dirixinme ao apartamento, reservado previamente, no número 27 da Trieste Strasse, para deixar a equipaxe e visitar a cidade. Pero antes de saír telefonei ao meu admirado amigo e gran filósofo Ludwig Josef Johann Wittgenstein, que se sorprendeu ao dicirlle que estaba en Viena e que me gustaría acercarme á súa casa para falar con el. Confeseille que me acercara á capital de Austria para poder celebrar con el o aniversario da publicación do Tractatus Logico-philosophicus. Decateime que non creu que eu estivese en Viena, senón que a chamada era desde Galicia, e que intentaba meterlle unha pegota por ser o día que era. Cando lle aportei datos da miña ubicación na cidade entendeu que era real a miña presenza en Viena. Citoume para un encontro ás 15.30h. no Café Demel, no Graben, rúa Kohlmark, 14, no centro de Viena, próximo á columna da Peste (Pestsäule) de 1679.
Foi moi emocionante para min poder saudar e abrazar ao meu ídolo. Ese intelectual, que revolucionou a filosofía do século XX, é de estatura media, delgado, ollos azuis e cabelo claro, cunha mirada penetrante e presenza refinada. O seu mestre Bertrand Russell definiuno como “o exemplo máis perfecto que el coñecera xamais do xenio tal como se concibe tradicionalmente, apaixonado, intenso e dominador. Ten unha especie de pureza que non se pode equiparar a ninguén que eu coñecera”.
Alí iniciamos unhas horas de conversación que se repetirían outros dous días. Citoume para o día seguinte, mércores, na casa que el mesmo deseñou e construiu en colaboración co seu amigo arquitecto Paul Engelmann, para a súa irmá Gretl, e que na actualidade se coñece como a casa Stonborough-Wittgenstein, unión do apelido do marido da súa irmá e dela. A casa de Margarete Stonborough-Wittgenstein, onde nos íamos ver o mércores, está situada na rúa Parkgasse, 18, entre a igrexa ortodoxa de san Nicolás e o Danubio, un río que como logo puiden presenciar ao seu paso máis próximo á casa flúe preguiceiro, máis verde que azul. Pregunteille se non dispoñía de casa familiar, ou propia, e aí empezou a contarme a historia da súa familia.
Meus pais, Karl e Leopoldine, casaron en 1873, tiveron nove fillos, unha naceu morta, aos que nos bautizaron segundo o rito católico e nos educaron como membros da alta burguesía austríaca. Os tres varóns maiores suicidáronse: Hans desapareceu en América en 1903; Rudolf, en 1904, inxiriu cianuro mentres escoitaba a súa canción favorita nun bar; e Kurt, ao final da Primeira Guerra Mundial, pegouse un tiro cando os seus soldados se rebelaron e se negaron a cumprir as súas ordes.
Miña nai, Leopoldina María Josefa Kalnus, era de orixe xudía e unha famosa pianista. Meu pai foi un neno difícil, que se rebelou contra o autoritarismo de seus pais. Aos once anos intentou escaparse de casa. Aos dezasete foi expulsado da escola por escribir un traballo negando a inmortalidade da alma. Seu pai, meu avó Hermann, intentou continuar coa educación de meu pai na súa propia casa utilizando titores privados que lle axudasen a pasar os exames. Pero meu pai volveu escaparse, ocultándose no centro de Viena durante dous meses para de seguido voar a Nova Iork. Durante dous meses traballou de camareiro, músico de café e profesor de violín, trompa, matemáticas, alemán e de calquera cousa que se lle ocorría.
Cando regresou a Viena, en 1867, aconsellárono que estudase enxeñería en vez de unirse ao negocio na administración de bens inmobles de seu pai e dos seus irmáns. Despois dun ano no Instituto Técnico de Viena traballou como delineante na construción dun tren en Bohemia. Pronto ascendeu dentro da compañía chegando a director executivo da empresa. Nos seguintes anos demostrou ser o industrial máis astuto do Imperio Austro-húngaro. A fortuna da súa propia compañía incrementouse de tal maneira que na última década do século XIX meu pai era o home máis rico do Imperio e a figura referente da industria do ferro e do aceiro. En 1898, retirouse de todos os negocios e dimitiu dos consellos de administración das compañías que presidira ata daquela.
Miña nai era Leopoldine Kalmus, de sangue xudeu como che dixen. Seu pai, Jakob Kalmus, descendente de xudeus fora educado como católico; e súa nai, Marie Stallner, era completamente aria, filla dunha familia austríaca católica.
Miña nai era unha muller excepcional, cun gran talento musical e pictórico. A música era a súa gran paixón, convertendo a casa que posuían en Alleegasse nun centro de grandes concertos nos que interviñan entre outros Brahms, Mahler e Bruno Walter. A casa en Alleegasse, no centro de Viena, era unha mansión que se coñecía como Palacio Wittgenstein pola súa suntuosidade. Ademais, a familia era propietaria doutra casa nos arredores de Viena, en Neuwaldeggergasse, con finca no campo, onde pasabamos o verán.
As finanzas familiares non só estaban en Austria, senón que se estenderon polos EEUU, por Holanda, Francia, Alemaña e noutros moitos territorios ocupados durante a Primeira Guerra Mundial e, posteriormente, baixo o réxime nazi. Daquela a fortuna familiar elevábase a seis mil millóns de dólares americanos do momento, pero entregáronse de forma voluntaria aos nazis para conseguir un novo status social en Viena para as nosas irmás. A fortuna familiar era a máis grande fortuna privada de Europa naqueles tempos.
A sociedade seguía considerando á nosa familia como xudía, cando realmente tres xeracións anteriores ao meu nacemento pola miña liña paterna e dúas xeracións pola liña de miña nai, xa se converteran ao cristianismo. Con todo, meus irmáns e mais eu, polas leis de Núremberg, seguiamos sendo descendentes principalmente de xudeus. Coa imposición do nacismo e a anexión de Austria, a maioría dos irmáns abandonamos Viena, menos as nosas irmás Helene e Hermine que se negaron. E iso supúxolles estar encerradas nas súas casas durante moito tempo. Eu aínda hoxe non podo crer como unha familia tan importante como a miña podía correr tanto perigo. Nesa situación decidín ir a Inglaterra, e a miña irmá Margarete (Gretl) a Estados Unidos casando cun estadounidense. Meu irmán Paul tamén emigrou a Estados Unidos ante o veto nazi a darlle concertos en Viena.
Así que eu, Paul e Gretel encargámonos de xestionar as millonarias finanzas familiares e de buscar amizades e recursos legais para conseguir que a situación legal das nosas dúas irmás non fose de xudías. Meu irmán Paul era un gran pianista que tocaba o piano só coa man esquerda porque a dereita perdeuna na Primeira Guerra mundial. Eu estou moi orgulloso del porque con só a súa man esquerda converteuse nun gran pianista, para quen escribiron composicións para piano tan importantes compositores como Maurice Ravel (Concerto para piano para a man esquerda en re maior), Richard Strauss e outro moitos.
Pero na intrahistoria da familia sabemos que o apelido Wittgenstein levaba só tres xeracións na familia. Adoptouno o bisavó paterno, Moses Maier, que traballaba como axente de compra-venda de terras para a familia principesca, e tras o decreto napoleónico de 1808 esixíase aos xudeus que adoptasen un novo apelido. E Moses tomou o dos seus xefes, o do condado de Sayn-Wittgenstein, pasando así a chamarse Josef Johann Wittgenstein.
Pero todas estas vivencias familiares, penso eu, foron fundamentalmente a causa do meu carácter xélido e da miña actitude esquiva e despectiva que me colgan algúns dos meus colegas. E contra iso eu non podo facer nada.
-E nesa situación familiar tan complicada, cales foron os teus estudos de secundaria e de universidade? Que hai de verdade, Ludwig, en todo iso que se di sobre a túa amizade con Adolf Hitler?
-Efectivamente. Cursei os estudos a comezos do século XX na Realschule Bundesrealgymnasium Fadingerstrasse, escola secundaria de Linz. A miña familia adquirira propiedades nesa cidade, que está entre Salzburgo e Viena. E alí estaba tamén Hitler. Hai unha foto escolar anual, datada en 1901, onde se nos pode ver aos dous, xunto co resto dos alumnos e un dos nosos profesores. Eu era para Adolf o neno xudío ao que se refire na súa obra Mein kampf (A miña loita).
Nunca fomos amigos. Adolf sempre me odiu. Os dous nacemos en 1889, Adolf o 20 de abril e eu o 26 de abril. Pero aínda sendo da mesma idade estabamos cursando dous graos de diferenza, pois Adolf Hitler estaba repitindo un ano e a min adiantáronme un curso.
Adolf Hitler pertencía a unha familia con poucos recursos. Tiña varios medios irmáns e un pai daniño e ditador, Alois Hitler. A familia Hitler vivía nunha parcela a 30 millas de Linz. Como a súa familia tiña problemas económicos, o pai de Hitler mandou ao seu fillo maior, Alois Hitler Jr., a traballar coa miña familia. Ese complexo de inferioridade debía ser a explicación ao seu odio conmigo. Sempre me rexeitou. Cando meu irmán Paul e mais eu estabamos tratando de normalizar a situación das nosas irmás Helene e Hermine, eu envioulle unha carta a Adolf na que lle dicía: “Pídoche que teñas humanidade. Sei que non che podo pedir máis que por elas. Faino pola memoria de teu irmán Alois que nunca recibiu mal trato por parte da miña familia.” Pero non accedeu á miña súplica. Máis tarde eu vengueime tamén del descifrando o código secreto da máquina alemana Enigma pasándolle información aos soviéticos, permitindo así alcanzar a liberación dos campos de concentración e a derrota nazi.
Rematado o bacherelato matriculeime na Universidade de Manchester para estudar enxeñería, aínda que pronto abandonei esa universidade para estudar matemáticas no Trinity College de Cambridge. Despois, despraceime a Noruega para reflexionar lonxe de Viena e tratar de esquecer os problemas familiares. Eu mesmo construín unha cabana de madeira no extremo interior de Sognefjord, o maior fiordo de Noruega, enfrontándome ao sentido da existencia coa inocencia dun neno. O lugar era propicio para a reflexión porque me daba tranquilidade e pola beleza da paisaxe circundante. Con todo, os meus plans víronse truncados polo estalido da Primeira Guerra Mundial.
Iniciada a Primeira Guerra Mundial, alisteime como soldado voluntario no exército austro-húngaro, sendo capturado ao final da Guerra polos soldados italianos e permanecendo preso como prisioneiro no campamento italiano de Montecassino durante dous anos. E alí empezei a escribir unhas reflexións filosóficas que serían o cerne da miña tese de doutoramento, que logo foi publicada como Tractatus Logico-philosophicus.
E cal foi a túa traxectoria social despois de lograr a liberdade en Italia?
Durante o meu cativerio en Montecassino, e despois de ler a Tolstói, pensei en preparar a carreira de mestre para exercer nunha escola de aldea. E, ao mesmo tempo, renunciar á herencia que me correspondía na familia e dárllela a meus irmáns. Así que me afastei da casa familiar do Palacio Wittgenstein e aluguei unha habitación no terceiro distrito de Viena, próximo ao palacio familiar e ao Colexio de Preparación de Mestres. A casa do alugueirio estaba preto do Prater, parque de atraccións que adoitaba visitar, que daquela era o maior sexódromo plebeio vienés e a máis concorrida azotea do boierismo.
Aproveitando o programa de reforma escolar en Austria, exercín de mestre de escola durante seis anos, entre 1920 e 1926, en tres pequenas poboacións da baixa Austria (Trattenbach, Ottenthal e Puchberg), proporcionándolles aos meus alumnos non só coñecemento e cultura, senón tamén froita que eu mesmo subía en sacos ás costas polas montañas do distrito de Neunkirchen desde a estación de tren de Gloggnitz. Eran tempos de fame severa nas familias austríacas como consecuencia da Primeira Guerra Mundial. Como me gustaba facer pensar a aqueles rapaces! Propoñíalles paradoxos e razoamentos contraditorios, como o paradoxo do mentireiro, co que se sorprendían cando lles explicaba que o mentireiro (o cretense) non mentía cando mentía.
Lin moito a León Tolstói mentres estiven recluído como prisioneiro e esa lectura espertou en min ese desexo de exercer de mestre, como fixo el. Mirábame no escritor ruso como nun espello. León Tolstói era de familia aristocrática coma min, que despois de ver a contradición da súa vida cotiá coa súa ideoloxía decidiu deixar os luxos e mesturarse cos campesiños de Yásnaia Poliana, onde se se criou e viviu. Coma min tamén, Tolstói entrou no exército nunha das campañas da Guerra de Crimea e tras uns exames ingresou na brigada de artillería onde seu irmán era suboficial. Despois de abandonar o exército, entrou nunha vida de desenfreo en San Petersburgo onde se sentía un inútil en medio de tantos inútiles naquela cidade. Impresionáronme as súas Confesións, nas que relata como adquiriu a convicción de que case todos os homes de San Petersburgo eran inmorais, malvados, sen carácter, moi inferiores ao tipo de persoas que el coñocera na vida de bohemia militar. E estaban felices e contentos, tal e como pode estalo a xente cuxa conciencia non os acusa de nada. Ante esa reflexión, fundou na aldea unha escola para os fillos dos campesiños e fíxose o seu profesor, autor e editor dos libros de texto que estudaban. Creou unha pedagoxía particular cuxos principios instruían no respecto a eles mesmos e aos demais. León Tolstói estaba feliz na aldea porque así podía evitar topar coa falsidade das cidades. Como dicía o meu mestre Bertrand Russell, o problema da humanidade é que os estúpidos están seguros de todo e os intelixentes están cheos de dúbidas.
Impresionoume tamén a interpretación de León Tolstói sobre os Evanxeos, de onde deduzo as súas ideas anárquicas e cristiás, así como a defensa dunha resistencia pacífica. Non sabes como penetraron esas ideas en min!
Pero, ao final, tiven que deixar de exercer de mestre nesas aldeas para iniciar novas etapas vitais. Durante uns meses vivín retirado nun mosteiro dos Irmáns da Misericordia, traballando de xardineiro e pensando incluso en ser monxe. Despois regresei á casa familiar e proxectei a casa de miña irmá, para despois instalarme definitivamente en Cambridge onde me dedico exclusivamente á filosofía. Direiche que a miña vocación sempre foi a de enxeñeiro ou aeronáutico, non a de filósofo. A filosofía achegouse a min, máis que eu á filosofía. Cando miña irmá Gretl me cualificou de gran filósofo, contesteille: chámame buscador da verdade. Pero fronte a experiencias que se me presentaban como dilemas, ou enigmas que se abrían paso como intrusións indesexables, percibíame preso e incapaz de seguir adiante coa miña vida ata podelos disipar cunha solución satisfactoria. E esa solución atopeina na filosofía.
-Levaches unha vida enormemente rica en vivencias e recordos seguramente inesquecibles.
-Sen dúbida que o son.
-E como contemplas as abundantes e, moitas veces, contraditorias interpretacións que se fan da túa obra filosófica?
-En realidade a miña filosofía só se pode analizar respecto ao Tractatus, que é a única obra publicada ata agora e da que estamos celebrando o seu centenario. Estou investigando sobre diversos temas filosóficos, que no caso de publicalos titularía Investigacións filosóficas, pero aínda están sen publicar. Posiblemente mañá, na reunión que imos celebrar na casa de miña irmá, poderás coñecer algunhas novidades respecto a esas investigacións.
Respecto ao Tractatus, sei que a gran maioría dos filósofos non tendes claro que me propuxen ao escribir eses pensamentos; incluso non me entendedes nin me ides entender, como lle dixen nunha ocasión ao meu mestre Bertrand Russell. Dánlle voltas ao enigma, ao silencio, ao místico, ao inefable… pero creo que non captastes o sentido dos meus aforismos. O meu Tractatus pretende ser unha sinfonía que debedes interpretar os filósofos. Así como as composicións de Johann Strauss, de W. Amadeus Mozart ou de Ludwig van Beethoven deben ser interpretadas por músicos, o Tractatus ten que ser interpretado por filósofos. E estes deben decatarse que o silencio ao que me refiro no Tractatus ten unha isomorfía cos silencios musicais. É un silencio sonoro.
-Hai uns anos atrevinme a publicar un artigo comparándote con Heidegger: “Da linguaxe á mística en Heidegger e Wittgenstein”. Interpretei os teus conceptos de “mística” e “silencio”, extraídos do Tractatus, pondo o acento nas contradicións como “síntoma do misticismo e dunha evidente presunción de latencia do absoluto. Iso xa o comprobamos, dicía eu, nos heroes da Ilíada que recoñecían a presenza dun ser divino no signo dunha contradición: Diomedes, por exemplo, porque o seu carro de guerra cede sen razón baixo o auriga familiar como baixo un peso excesivamnte pesado; Aquiles, porque o impulso de matar encontra no seu corazón a prohibición de matar…
Gustaríame coñecer a túa opinión respecto á interpretación que naquel momento publiquei. Asumes o “silencio” como palabra talismán do misticismo, e a actitude de calar que ti propós obedece a un imperativo epistemolóxico desprendido dun profundo agnosticismo metafísico? É o silencio a consecuencia das contradicións lóxicas que nacen no seo da linguaxe?
-Direiche que o “inefable”, aquilo que me parece misterioso e que non me atrevo a expresar, proporciona o transfondo sobre o que adquire significado o que se pode expresar. O que cae baixo o inefable atravesa o mundo, igual que a lóxica, e pode transmitirse ou mostrarse por medio de proposicións significativas que se poden dicir, mentres que intentar dicir o que ten valor ou o que é xusto conduce ao sen sentido. Ao longo da miña vida procurei poñer en práctica as miñas ideas éticas, que subxacen no cerne do Tractatus, sen necesidade de explicalas nin xustificalas. Non podo expresar esas ideas, só podo mostralas a través da miña conduta. Pero os filósofos seguide repensando e opinando sobre o sentido do Tractatus porque así seguiredes terme sempre presente. Gustaríame que os meus escritos non aforrasen a outros o traballo de pensar, senón que, se é posible, estimulen a outros a pensar.
Eran as seis da tarde, e Viena vestírase de noite desde as catro e media. Saímos do Café Demel e Ludwig levoume á célebre confitería Sacher a probar a súa marabillosa tarta. Pasadas as sete e media despedímonos e quedamos en vernos ao día seguinte na casa da súa irmá.
O xoves visitamos o cemiterio onde están soterrados os seus pais e algúns membros da súa familia. Recibiunos Un exército de corvos orwellianos que sobrevoaban o ceo do Zentralfriedhof como amezando a quen intentase profanar aquel recinto.
Mausoleo da familia Wittgenstein no Zentralfriedhof (cementerio central) de Viena
A visita ao cemiterio central (Zentralfriedhof), no barrio de Simmering, resultou unha experiencia extraordinaria, tanto pola fastosidade do cemiterio como polas emocións que acusaba a cara de Ludwig. Alí estaban seus pais, dous irmáns e unha tía. O mausoleo dos Wittgenstein está ubicado na mesma demarcación dos grandes compositores (Brahms, Schubert, Strauss, Beethoven…), o que dá idea do prestixio familiar dos Wittgenstein en Viena. Ademais, Wittgenstein é o filósofo dos poetas e dos compositores, dos dramaturgos e dos novelistas, porque fragmentos do seu Tractatus leváronse á música. Sen esquecer tampouco que ao renunciar á herencia familiar donou cen mil coroas para axudar a poetas e escritores, acomodándose á costume familiar
Ao final da visita, Ludwig intuíndo que eu me decataba da súa visible emoción por visitar a tumba dos seus pais e irmáns, despediume coas palabras de Publio Terencio:
Homo sum, humani nihil a me alienum puto
Que grande es Ludwig!
—————————————————————————————————
Outros artigos de Avelino Muleiro
Artigo: ” Festas do Nadal e a súa historia “
Artigo: ” O cerebro humano, esa caixa negra da nosa conduta “
Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (II) “
Artigo: ” Mente, cerebro e conciencia (I) “
Artigo: ” Pienso, luego Resisto “
Artigo: ” Da caverna platónica á nova Barataria “
Artigo: ” A linguaxe, instalada no idiolecto e na evolución social “
Artigo: ” Viaxe polas entrañas da hermenéutica “
Artigo: “A xustiza, entre o veo da ignorancia e a Intelixencia Artificial “
Artigo: ” Malos tratos e crueldade “
Artigo: ” Movementos feministas e ideoloxía de xénero “
Artigo: ” Dereitos humanos e dereitos dos animais “
Artigo: ” Violencia patolóxica “
Artigo: ” Posmodernidade e medios de comunicación “
Artigo: ” A ilusión da eterna xuventude e da inmortalidade: pode ser reversible o envellecemento? “
Artigo: ” Filosofía Médica (II): A historia da medicina e os seus retos actuais “
Artigo: ” Filosofía Médica (I) :Relación da medicina coa filosofía e coa ciencia “
Artigo: ” De quen son os fillos? “
Artigo : ” O Poder da Intelixencia Emocional “
Artigo : ” Devalo da Galicia interior “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( II ) “
Artigo : ” Filosofía Política: realismo e perversións políticas ( I ) “
Artigo : ” Negacionismo e represión social “
Artigo : ” Reclamos tóxicos “
Artigo : “ Ditame aberto ás ideoloxías (II) “
Artigo : ” Ditame aberto ás ideoloxías (I) ”
Artigo : “ Crise de Valores “
Artigo : ” A paz perpetua ”
Artigo : ” Científicos, expertos, médicos e filósofos “
Artigo : ” Regreso ao futuro “
Artigo : ” Parte de guerra ”
Artigo : ” Mario Bunge, embaixador do Carballiño ”
—————————————————————————————————–
Curriculum de Avelino Muleiro García
-Licenciado en Filosofía pola Universidad dee Barcelona.
-Catedrático de Filosofía do Instituto Alexandre Bóveda (Vigo).
-Director durante seis cursos académicos do IB. Alexandre Bóveda.
-Profesor do Instituto Ausias March (Barcelona) no curso académico 1968-69.
-Profesor de Filosofía da Universidade de Santiago de Compostela nos cursos 1970-71 e 1971-72.
-Subdirector Xeral de Bacharelato da Consellería de Educación da Xunta de Galicia (1986 e 1987).
-Fundador e presidente do partido político Nacionalistas de Galicia (NG).
-Co-fundador e actual presidente do Grupo Aletheia de Filosofía.
-Fundador e actual Director do Instituto de Estudios Carballiñeses.
-Director da revista Ágora do Orcellón.
-Presidente da asociación Álvaro das Casas.
-Vocal da asociación Amigos da Universidad de Vigo.
-Membro do consello de redacción do boletín Tres Campus (Amigos da Universidade de Vigo).
-Membro cofundador da Táboa da historia de Galicia.
Obras
Colaborador semanal de Diario16 (desde finales dos ochenta e comenzos dos noventa).
-Colaborador semanal de Atlántico Diario, durante cinco anos, co logotipo El Surco (en castellano) e Xermolo (en galego).
-Publicou traballos da súa especialidade (Nietzsche, Wittgenstein, Lóxica…) en libros e revistas filosóficas.
-Colaborador en libros e revistas culturales (Festa da palabra, Encontros coa tradición. Conversas no Ribeiro, Tres Campus, Verbas aos mozos galegos, de Álvaro das Casas -en edición facsímile-, O Manifesto UCRA, de Álvaro das Casas –edición facsímile-, etc).
-Prologuista de varios libros (Nomes do Ribeiro -de Frutos Fernández-, Os nomes beiramariños –de Gerardo Sacau–, Mar adiante, as Xeiras dos Ultreias, etc).
-Coordinador do libro Homenaxe a Neira Vilas e a Balbino, o neno labrego.
