Benxamín Vázquez Gonzalez, Xornalista e escritor.
Na procura de que non quede“un recuerdo en el olvido”, como dicía o poeta Luís Cernuda, vou abordar aquí certas vivencias, sentidas no tempo en que fun alumno do Grupo Escolar “Calvo Sotelo”, procurando honrar a verdade, coas súas luces e sombras e co debido humor. Neste caso, os recordos, difuminados polas brétemas do paso do tempo, abranguen dende 1946 ata o 58, cando meu pai se xubilou e a miña familia se trasladou a Compostela.
O edificio do “Grupo” inaugurouse en setembro de 1928, co apoio de José Calvo Sotelo, ministro de Facenda durante a Ditadura de Miguel Primo de Rivera, que tamén fora deputado polo Carballiño. O certo é que, á marxe das consideracións negativas daquela etapa histórica, que suprimiu liberdades democráticas, o inmoble (cun deseño semellante a outros, construidos en Maside, Ribadavia e Ourense) supuxo un avance, unha mellora importante, para o exercicio da docencia: Con grandes ventanais, que proporcionaban luz e ventilación ás aulas; amplos aseos con auga corrente; teitos altos; extensos patios abertos sobre todo na parte traseira para os recreos, e pendellos nos accesos para ter onde acollerse da chuvia.
A planta baixa era para os nenos; e a primeira, para as nenas e mais os parvuliños de ambos sexos. Entrabamos e saíamos ás mesmas horas por accesos opostos, e os horarios dos recreos eran en tempos distintos para que non coincidisen as nenas cos nenos. Daquela, había clases todos os días, pola mañá e pola tarde, de luns ao sábado, excepto os xoves pola tarde.
Curiosamente, ata mediados dos cincuenta, os rapaces entrabamos sen formar colas, dirixíndonos, sen máis, á aula que nos correspondía. Foi a partir do 55, ao izar a bandeira española no vestíbulo, á hora da entrada, cando tiñamos que formar e cantar o himno coa letra de José María Pemán, “Viva España, alzad la frente…”, mais a marcha do Frente de Juventudes, “Prieta las filas, recias marciales…”.
Naqueles anos da posguerra, na “Longa noite de pedra”, en liñas xerais houbo un retraso innegable da máis avanzada pedagoxía, instaurada sobre todo na II República. Dominaban os métodos contundentes do “pau e tente teso!”. Impúñanse castigos contra a parede ou de xeonllos, cos brazos abertos en cruz e máis o contrapeso duns cantos libros en cada man. Os erros corrixianse mediante o copiado dunha palabra ou dun texto centos de veces, á hora do recreo. Abondaban os berros para reclamar e impor a atención dos nenos, que as veces quedaban atordadiños. Con todo, cómpre sinalar que, daquela, o “Grupo” do Carballiño non era un centro pioneiro nesas maneiras inclementes da Ensinanza. Se a arte é un cabal testemuño das inquietudes e dos xeitos que caracterizan un tempo determinado, o cadro de Julia Minguillón,A escola de Doloriñas, é representativo desa acre pedagoxía, pois a mestra ten unha vara ben longa, por se acaso, enriba do libro aberto sobre a mesa, malia o ambiente apacibre e entrañable que nos transmite a pintora lucense.
Con todo, na segunda planta dedicada ao ensino das nenas había menos ruído ca na primeira, onde soaban berros estentóreos a cada dous por tres. Daquela levaba o parvulario Manuela Suárez, dona do mestre de Mesego Manuel Fernández Pousa, á que recordo moi gratamente. Sabía atendernos con moito agararimo, consolábanos cando xemiamos, e tiña recortadas letras e números de cores, para que os aprendésemos. Das mestras dese andar tamén lembro á directora, a señorita Otero, que subía pola rampa cara o pendello cun paraguas encarnado no caso de chuvia, ou ben cun parasol moi vistoso e pintoresco cando deixaba de chover; e a Mucha Sánchez, casada co farmacéutico José Ignacio Fontaíñas Arancey e filla do último alcalde repúblicano do Carballiño, Aquilino Sánchez Rodríguez, asasinado o 1 de novembro de 1936 en Vilariño Frio (Montederramo).
-Os mestres da planta baixa. Ao cumprir os seis anos de idade, os nenos baixabamos do parvulario á aula primeira da planta baixa, onde estaba de mestre meu pai José Vázquez Senra, a quen Santiago Cacho Rodríguez no seu blog estima coma o sosegado, aínda que non foi alumno del.
Como non é fácil que un fillo opine cun mínimo de obxectividade sobre o seu pai, procuro achegar datos documentais sobre o que aquí escribo, aínda que tamén quedan na vila uns poucos alumnos que asistiron as súas clases e poden testemuñar que era un mestre distinto, pois entre outras cousas, ensinaba con sosego.
Chegou no ano 46, procedente das Escolas Graduadas do Areal de Vigo. Tiña o título de mestre superior, e ampliara estudos na Escola Superior de Maxisterio de Madrid nos cursos de 1914 ao 1916, onde coñeceu a pedagogos da Institución Libre de Enseñanza. Pero a implacable fame da posguerra e certos problemas de saúde, obrigarono a pedir o traslado a outro sitio onde houbese, polo menos, pan e alimentos básicos asequibles. E así conseguíu praza no Carballiño, onde casara no 42.
De acordo co seu ideario pedagóxico, que expuxo ampliamente na obra, “Curso de Escritura-lectura”, editada en xaneiro de 1934, pretendía poñer en práctica os procedementos renovadores da “Escola activa”. Por iso, nunca mallou en ningún alumno, nin puxo a ninguén contra a parede nin de xeonllos, nin mandou copiar palabras ou textos múltiples veces, ademais de evitar os berros. Tampouco era partidario de poñer deberes para a casa. Con moita paciencia, procuraba que os nenos o atendesen e entendesen. Como daquela non había clases de Educación Física no Grupo Escolar, el facía cos alumnos exercicios de ximnasia sueca, a primeiras horas da mañá, para desentumecer músculos e respirar mellor. Curiosamente, ao comprobar que un neno, chamado Pedrito, que vivía detrás do Cuartel Vello, deixara de asistir a clase, foi preguntar por que non ía. E a resposta da nai deixouno asombrado: “Non, o Pedrito non vai volver escola; faille mal a guinasia (sic)”.
A súa maneira de ensinar non foi ben comprendida por certos carballiñeses, que dicían que don José non “aprendía” nada. “Déalle, déalle duro, a ver se por fin sabe o que ten que saber”, dicianlle algúns pais; e el contestaballes que de ningún modo ía facer iso, pois non era un método adecuado. Claro que tamén había persoas agradecidas polo ben que ensinaba. Concretamente recordo ao secretario do Concello José Fariña Jamardo, que recoñeceu reiteradas veces o seu traballo na aula a prol do seu fillo Pepiño, e a familia Arocas, da carretera de Ribadavía, que todos os anos, polo San Xosé, mandaba unha tarta de amendoa a nosa casa como agradecemento, mesmo cando xa non eran alumnos del.
Mais dende ese curso os nenos pasabamos ao desasosego, máis habitual nos aconteceres escolares. No amplo vestíbulo do Grupo había unha palmeira nunha gran maceta, e o “temperamental” mestre (sego coa terminoloxía do Cacho) Manuel Martínez Doval cortaba nela a póla e os ramallos, para obter unha vara tan longa e flexible coma a que aparece no cadro da Escola de Doloriñas. Con todo, esa aula era máis quente, máis confortable, ca do Senra, porque o Doval sabía manter mellor o lume da estufa e, á petición dos alumnos, sacaba perfectamente as puntas dos lápices. Se non atendías ben, distraíaste cun compañeiro na clase ou non traias os deberes da casa, podías levar unha boa tunda. Pero os maiores conflitos xurdian cando a señora Celia, que era a conserxe do centro, pasáballe ao mestre un aviso de alguén, que o esperaba fóra para tratar un negocio. Entón advertía aos alumnos que tiñan que ler en alto a lección –moi alto!- ata o seu regreso. Así, a algarada era inmensa. E á volta podía vir con máis berros e paus, se pillaba algún rapaz xogando con outro, en vez de ler.
Era mutilado de guerra, e seica as autoridades déronlle o título de mestre por méritos na contenda. Sabía moito de Física, de Electricidade e mesmo de Aeronáutica. Lembro o ben que explicaba as velocidades da luz e do son, e tamén como eran os avións supersónicos que estrearan daquela as forzas aéreas dos Estados Unidos.
Polo demáis, Manuel Martínez Doval non só foi mestre do Grupo. Tamén era un emprendedor, que levaba a xerencia e administración do Cine Alameda (incluso anos despois se encargaría do Cine Reque).
A continuación, os rapaces pasaban á aula do “circunspecto” (segundo Cacho) Manuel Ramos Mateo,que non berraba nin zoscaba tanto, pero -se non o seguían ben- puña aos alumnos de xeonllos ou contra a parede, ademais de obrigalos ás consabidas copias sen recreo.
Na guerra civil alcanzara o grao de alférez provisional, e tiña moi bo oído para a música. El era quen ensaiaba os himnos que debían cantar os rapaces, en formación, no izado da bandeira; preparaba as cancións relixiosas para o rezo do rosario no mes das flores, e dirixía o coro que entoaba pezas en galego coma o himno do Carballiño ou a alborada de “Os teus ollos”.
Nos encerados deseñara con tizas de cores os mapas de España, de Europa e o Mapamundi. Recordo que para tomarnos unha lección de Xeografía, sobre as capitais de Africa, pediranos que sinalásemos cun punteiro Monrovia, e a resposta – entre sorrisos- case sempre era a mesma: “Aquí, Monrovia, a capital de Libiera”. “Non, non, dise Liberia”, advertianos moi seriamente. E en realidade, o que buscabamos era facer rabiar a un compañeiro, de mote Libiera.
O Ramos non se dedicaba aos negocios coma o Doval, pero daba moitas clases particulares. Tamén, cando eu andaba a preparar o ingreso no Bacherelato, o mesmo ca un dos seus fillos, facianos a ambos os dous preguntas moi variadas –coma se fose un concurso- para saber quen sabía máis. E iso encabuxou dabondo ao meu pai, pero a cuestión se resolveu axiña, pedindo o meu traslado ao curso superior.
O director do Grupo, Bernardino González Álvarez, impartía clases no cuarto e último curso. Era cuñado do meu pai e ámbos tiñan caracteres totalmente opostos. Don Bombardino, de apodo, o mesmo daba berros estentoreos e botaba “carafios”, cun “mala centella te escazole”, coma sepuña a rir a gargalladas. Era mestre por oposición antes da guerra, e fora alcalde do Carballiño entre os anos 1943 ao 1949, ademais de ser conselleiro local do Movemento e presidente do Sporting Club.
Moi bo ensinante, sobre todo de Matemáticas, aínda que perdía facilmente a paciencia cos rapaces, se non o atendían. Deixou unha indelebre pegada en moitos alumnos, que o seguen a recordar. Daba tamén clases de Contabilidade Comercial na Academia “Isabel la Católica” de don Juan Corral.
A súa onomástica celebrabase alén do ambiente familiar. Á hora do café, o 20 de maio, festa do San Bernardino, polo menos unha ducia dos seus alumnos xuntabase diante da Casa dos Mestres para felicitalo cunha canción. El saía á ventá do último andar, onde vivía, para saudalos e pedíalles que subise alguén para levar aos reunidos algunhas lambonadas, que preparara para a ocasión a súa dona, Felisa. Claro que, ao día seguinte, podía volver a berrarlles, e mesmo darlles coa regra de medir, senón atendían na clase.
Podería haber outra xente disconforme con Bernardino González, pero permanecía en silencio. Certamente, aqueles eran outros tempos.
–As clases nocturnas para adultos. Fóra dos horarios lectivos, só abría a aula meu pai. Ía polas noites para dar clase aos adultos que non sabían ler nin escribir ben. Facíao gratuitamente, aínda que informaba deste labor á Inspección. Daquela as únicas ventás que permanecían coa luz acesa eran as da súa aula. Mesmo antes da guerra, cando exercía en Vigo, dedicouse a ensinar a reclutas analfabetos, e por iso lle concederon en 1931 a Cruz do Mérito Militar con distintivo branco. Seica no Carballiño o grupo de analfabetos era pequeno, e entre eles estaba o popular Chiquilín, que era xordo, pero puido atopar algún traballo ao saber ler, escribir e botar contas.
Pola súa tarefa neste campo, o mestre Vázquez Senra foi galardoado en 1951 cun dos Premios “Vicente Muñoz Calero. Lucha contra el analfabetismo”.
Seica quería levar a cabo esa misión, en recordo do seu pai, que de rapaz fora analfabeto, pero aprendera na mili o suficiente como para, uns anos despois, gañar tamén unha praza de mestre por oposición, rematando a súa vida docente en Lugo capital.
Outros artigos de Benxamín Vázquez :
Alen das lembranzas familiares (I): Atando cabos.
Lembranzas familiares do Carballiño (I): Visto dende a nosa casa
